Pismo Święte jest dziełem Boga i człowieka zarazem. Powstawało na przestrzeni wieków, nierozerwalnie wiąże się z historią ludzkości i jej dokonań. W interpretacji tekstów biblijnych szczególnie pomocne okazują się zatem dzieje… samego pisma. 

W formie skrótowej, z konieczności, sięgnijmy po najważniejsze informacje na temat sposobów powstawania starożytnych tekstów.

Materiał
Pierwotnie materiałem, na którym pisano, były skały. Przykładem mogą być kamienne tablice, wspomina o nich Księga Wyjścia (24,12; 31,18). Z upływem lat do podobnego celu zaczęto wykorzystywać tabliczki drewniane pokryte woskiem (por. Iz 30,8; Ha 2,2). Z czasem pojawiły się tabliczki gliniane. Posługiwano się również skorupkami z naczyń glinianych, tzw. ostraka (np. listy z biblijnego Lakisz). Właściwymi materiałami pisarskimi jednak okazały się dopiero papirus, skóry zwierzęce i pergamin.

Papirus sporządzano z włókien cibory papirusowejj, porastającej moczary delty Nilu (por. Wj 2,3; Iz 35,7). Rdzeń łodygi cięto w podłużne pasy, zlepiając je razem na krzyż (substancją spajającą był sok rośliny zmieszany z wodą), które następnie prasowano, zbijano młotkiem, suszono i wygładzano powierzchnię powstałej w ten sposób karty. Z kilku kart sklejano wstęgę, czyli zwój. Pisano przeważnie na jego stronie wewnętrznej. Grecy zarówno samą roślinę, jak i jej włókna nazywali biblos; z czasem nazwą tą zaczęli określać cały zwój papirusowy. Najstarsze papirusy pochodzą z czasów piątej dynastii, tj. z lat między 2750 a 2625 r. przed Chr. Gdzieś między XII a XI w. znajomość tego materiału wyszła poza granice Egiptu.

W Egipcie i na Bliskim Wschodzie pisano także na skórach zwierzęcych , które musiały pochodzić ze zwierząt czystych (cielęta, owce, kozy; por. przepisy Talmudu). Skór nie wyprawiano: wyskrobywano z nich sierść, odcinano nierówności, wygładzano powierzchnię i powlekano je jakąś substancją mineralną lub białkiem jaja, aby nadać im jaśniejszą barwę. W razie potrzeby prostokątne płaty skóry zszywano rzemieniem w taśmę kilkumetrowej długości (słynny zwój Izajasza datowany na ok. II w. przed Chr. powstał właśnie z siedemnastu takich skórzanych kart). Następnie nawijano ją na dwa drewniane wałki (tzw. drzewa życia), które umożliwiały jej przewijanie w miarę czytania (Łk 4,17.20). Tak powstawał zwój albo rodał.

Od II w. przed Chr. rozpowszechnia się produkcja nowego gatunku skór piśmiennych, zwanych pergaminem. Według Pliniusza, ten sposób przygotowania skór do pisania miał być wynaleziony w Myzji przez Eumenesa, króla Pergamonu (197-158), stąd jego nazwa. Był to materiał delikatniejszy, ale trwalszy od wcześniejszych. Można było zapisywać go po obu stronach, a po usunięciu poprzedniego zapisu użyć ponownie.  Również chrześcijanie wykorzystywali go do przepisywania świętych ksiąg (1 Tm 4,13).

Narzędzia
Na skałach i tablicach kamiennych litery wycinano za pomocą ostrego rylca żelaznego (por. Jr 17,1; Hi 19,24) z diamentowym lub magnetytowym zakończeniem.
Do żłobienia liter w drewnianych tabliczkach pokrytych woskiem stosowano natomiast metalowy rylec zwany stilus; jego spłaszczony koniec umożliwiał wymazywanie zapisu. W podobny sposób sporządzano zapis pismem klinowym na tabliczkach glinianych.

Na tabliczkach drewnianych pisano również atramentem za pomocą ptasiego lub metalowego pióra. Z kolei do pisania na tabliczkach bielonych wykorzystywano trzcinkę skośnie przyciętą albo zagniecioną i rozstrzępioną na kształt pędzelka. W III w. zaczęto używać nieco grubszej trzciny, zwężonej na końcu i przeciętej lub zaciętej skośnie jak późniejsze gęsie pióra (por. Jr 8,8; Ps 45,2). Do pisania stosowano tusz, sporządzony z pyłu węglowego lub z sadzy zmieszanej z tartą żywicą. Tak otrzymany proszek przed użyciem rozpuszczano w wodzie. Łączył się on z papirusem czy pergaminem czysto mechanicznie i dawał się łatwo zetrzeć. Aby utrwalić zapis, rozpuszczano go w occie winnym. Proszek przechowywano w torebkach lub puszkach bambusowych, które noszono u pasa wraz z pojemnikiem zawierającym narzędzia pisarskie (por. Ez 9,2.3.11). Niekiedy, zwłaszcza przy pisaniu na pergaminie, stosowano atrament chemiczny. Sporządzano go z galasówek dębowych i kwasu siarczanego (witriolu). Niestety okazywał się nietrwały i niszczył materiał piśmienniczy. Z tej właśnie przyczyny jego stosowanie wywoływało spory opór ze strony Żydów, ze względu na ich szczególny szacunek dla tekstów świętych.
W przypadku tekstów biblijnych zarówno tusz, jak i atrament (por. Jr 36,18) były zazwyczaj czarne (takiego koloru bowiem wymagali rabini przy sporządzaniu ksiąg świętych), zdarzał się jednak i kolor czerwony. W specjalnych egzemplarzach Tory pojawia się kolor złoty. Z czasem jednak tradycja żydowska zakazała pisania złotymi literami nawet imienia Bożego.

Format księgi
Biblijny tekst hebrajski używa dwóch terminów: jeden (pochodzący od czasownika obracać) oznacza zwój (por. Ez 3,1-3; Zach 5,1 n), drugi – księgę (Jr 36,2.4nn; Ez 2,9; Ps 40,8). Jest zatem mowa o zwoju lub o zwoju księgi.
Zarówno w Nowym Testamencie, jak również w greckim przekładzie Starego Testamentu, tzw. Septuagincie, spotykamy określenia, które należy rozumieć jako zwój; taka forma księgi była wówczas w użyciu (por. Ap 5,1).

Sposób pisania
Tekst pisano w kolumnach w poprzek taśmy. Dawne inskrypcje fenickie, aramejskie, hebrajskie i samarytańskie mają litery duże i wyraźne. W późniejszych dokumentach (na skórach i papirusach) litery bywają znacznie mniejsze, mniej kształtne i ciaśniej stawiane.
W starożytnych dokumentach (w piśmie fenickim) wyrazy oddzielano niekiedy kreską bądź kropką. W czasach perskich między wyrazami zostawiano odstępy (np. w słynnych papirusach z Elefantyny). Natomiast w zwojach Tory odstępy – zachowane ze względów liturgicznych – odnajdziemy jedynie między zdaniami. Dla oszczędności materiału używano skrótów.

Ryszard Wróbel OFMConv